Indus Valley Culture Civilization - हडप्पा (सिंधू )संस्कृती

 ♦️🛑हडप्पा (सिंधू संस्कृती ) 🛑♦️

संस्कृतीचा शोध - दयाराम साहनी (इ.स. १९२१)

 हडप्पा संस्कृती,  सिंधु संस्कृती, सिंधु सरस्वती संस्कृती, कांस्ययुगीन संस्कृती ,प्रथम नगरीय क्रांती अशा विविध नावाने  ओळख.

 संस्कृतीचा काळ -इ.स.पू. ३५०० ते इ.स.पू. १३५०

प्रोटो आस्ट्रेलायड- सिंधु क्षेत्रात प्रथम आलेली मानव प्रजाती.

 मेडिटेरियन प्रजाती - सिंधू संस्कृतीची निर्माती प्रजाती.

♦️हडप्पा सभ्यतेचा विस्तार♦️

 उगम - ताम्रपाषाणिक पृष्ठभूमीत भारतीय उपमहाद्विपाच्या पश्चिमोत्तर भागात .

 या संस्कृतीच्या जवळपास १४०० वस्तीपैकी बऱ्याच वस्ती सिंधु व गंगा नदीखोऱ्यादरम्यान.

पूर्वेकडे - आलमगीरपूर (हिंडन नदी ) (उत्तरप्रदेश) 

पश्चिमकडे -सुत्का गेंडोर (दाश्कनदी)बलुचीस्थान ( पाकिस्तान ).

 उत्तरेकडे - मांडा (चिनाब नदी)  (जम्मू -काश्मीर) 

दक्षिणेकडे - दैमाबाद (प्रवरा नदी) (महाराष्ट्र).

या २० लाख वर्ग कि.मी. क्षेत्रफळावर वस्त्या होत्या.

♦️हडप्पा नगर योजना♦️

मुख्य रस्ते, एकमेकांना काटकोनात छेदत.

 प्रत्येक नगराची विभागणी पश्चिमी किल्ला व पूर्व वस्ती या दोन भागात.

पश्चिमी टिला (दूर्ग) -  हा उंचावर असून प्रशासकीय, सार्वजनिक भवन व अन्नागाराशी संबंधीत .

पूर्व टीला (दुर्ग ) - हा नागरीक, व्यापारी, शिल्पकार, श्रमिक यांच्या अधिवासाशी संबंधीत .

नगरक्षेत्र हे संरक्षक भिंतींनी घेरलेले.

 नगरात प्रवेशाचे अनेक द्वार होते.

♦️धौलवीरा♦️

येथील साईनबोर्ड हा मुख्य प्रवेशद्वारापाशीच आहे.

घरे हि पक्क्या विटांनी बनलेली (विटांचा प्रचलित आकार ४:२:१)

 पायऱ्यांच्या (सीढी) रचनेवरून घरे दोन मजली असल्याचे साक्ष मिळते.

 घराचे व खिडक्या मुख्य रस्त्याकडे न उघडता त्यांची तोंडे गल्लीमध्ये उघडत.

 घराची जमीन (floor) ही पक्क्या किंवा कच्च्या विटांची असून काही घराच्या भिंती प्लास्टरयुक्त. 

सांडपाण्याच्या व्यवस्था बंद नालींनीयुक्त ( स्वास्थ्य व स्वच्छतेविषयीचे महत्व ) 

♦️हडप्पाकालीन  प्रमुख नगरे ♦️

♦️हडप्पा	रावी नदीकाठी, दयाराम साहनीद्वारा शोध.  सिंधु सभ्यतेचे हे दुसरे सर्वात मोठे स्थळ. अन्नागार, कब्रिस्तान आढळले.
♦️मोहनजोदडो	(सिंधुची बाग) - सिंधु नदीकाठी, क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने सर्वाधिक मोठे स्थळ. पश्चिमेस दूर्ग (टिल्यावर) स्नानागार, अनागार. सभा भवन. पुरोहित आवास आढळतो. हडप्पा व मोहनजोदडो यांना सिंध संस्कृतीची जुळी राजधानी असा पिग्गट यांनी उल्लेख केला.
♦️चन्हूदडो	सिंधू नदीच्या काठी, मण्याचा कारखाना. लिपस्टिक, काजल आदी शृंगार वस्तू
♦️लोथल	भोगवा नदीकाठी, (गुजरात) (जहाजांची गोदी) गोदीबाडा साक्ष. नगरीय जलप्रबंधनाचे साक्ष, अग्निकुंड .
♦️कालिबंगा	नांगरानी कसलेल्या कृषीचे साक्ष ज्यात जमीन कसण्याच्या आडव्या तिरप्या रेषेमुळे एकापेक्षा अधिक कलावणीचे ज्ञान, अग्निवेदी. अंत्येष्टी संस्काराच्या तीन विधी अस्तित्वात असल्याचे साक्ष. छिद्रयुक्त कवटी आढळते जो शल्यक्रियेचे प्राचीनतम उदाहरण. भूकंपाचे प्राचीनतम साक्ष.
♦️बनवाली	मातीचा नांगर.
♦️धौलवीरा	९ वर्णाचा अभिलेख, जलसंरक्षणाशी संबंधित जलाशय,  साईनबोर्ड. पॉलीशयुक्त श्वेत पाषाण खंड.
♦️अग्निवेदी	लोथल, बनवाली,धौलविरा.
♦️घोडा अस्थी	लोथल, कालीबंगा, सुरकोटाडा.
♦️मण्यांचा कारखाना	लोथल, चन्दुदडो.

♦️सिंधु (हडप्पा )संस्कृतीची विशेषता♦️

 मातृप्रधान संस्कृती (सर्वाधिक नारी मृण्मूर्ती आढळल्या).

आभूषण - सोने, चांदी, माणिक्य व हाडांची

 मनोरंजनाचे मुख्य साधन- पाशांचा खेळ, शिकार व नृत्य.

आर्थिक जीवन

अत्यंत विकसित आर्थिक जीवनाचा आधार -

कृषी, पशूपालन, शिल्प, व्यापार

♦️ कृषी ♦️

प्रमुख पीक - कापूस (मेहरगढ येथे जगातील सर्वात जुनी कापूस पिकवण्यासंबंधीचे प्राचीनतम साक्ष )

इतर पिके - गहू, जव, कापूस, खजूर, टरबूज, वाटाणा, राई, मोहरी, तीळ, ज्वारी, रागी .

♦️पशूपालन ♦️

कुबडवाला सांड अधिक प्रिय.

सिंधू संस्कृतीचे लोक बैल, गाय, म्हैस, मेंढी, बकरी, डुक्कर, कुत्रा, उंट, हत्ती, गेंडा, वाघ यांच्याशी परिचित.

 घोड्याचे अस्तित्व नाही.

♦️शिल्प व उद्योग ♦️

 प्रमुख उद्योग - वस्त्रोद्योग

 मोहनजोदडो मध्ये -लाल रंगाचे वस्त्र चांदीच्या पात्रात आणि सूती धागा तांब्याच्या उपकरणाभोवती सापडला

 जहाज, विटा, आभूषण, मृदभांड, मणी आदि उद्योग.

 सैंधव लोक घनाकार मोजपात्र, वापरत.

खालच्या स्तरावर - द्विभाजन प्रणाली (binary system) वापर.

उच्च स्तरावर -  दशमलव प्रणालीचा वापर.

♦️व्यापार♦️

अन्न कोठार, मोहरा, मानवीकृत मोजपात्र, 'मुद्रेवरील जहाज व नौकेचे चित्र .

 वजनमाप हा घनाकार होता तो १६ गुणकांचा होता.

 धातूची नाणी नसल्याने व्यापाराचे स्वरूप (आदानप्रदान) विनिमयाचे

 गावाकडून खाद्य सामग्री शहरात येई व सूती वस्त्र, धातू, उपकरण, आभूषण नगरांकडून खेड्यामध्ये पोहचवले जायचे.

  मध्य व पश्चिम आशियाई देशांशी व्यापार .

 लाजावर्द, माणिक, चांदी अफगाणिस्तानातून आयात.

बहरिन देश सिंधु व मेसोपोटेमिया यांच्यातील व्यापारी मध्यस्थ म्हणून कार्य करत होता.

 इराणकडून हरिताश्म, टिन, चांदी, फिरोजांची आयात.

 सिंधुनगरांकडून सूती वस्त्र, हस्तीदंत व इमारती लाकडाची निर्यात.

♦️कला♦️

पुरोहिताची अलंकृत शाल ओढलेली पाषाणमुर्ती - मोहंजोदडो

येथे सापडली.  येथे नृत्यरत नवयुवकाची मूर्ती - हडप्पा 

• धातूमूर्ती 

धातू मुर्ती लुप्तमोम (lost wax) प्रक्रियेने बनविलेल्या आहेत.

मोहनजोदडोच्या एच.आर. क्षेत्रात नर्तकीची कांस्यमूर्ती (115 cm),

 दैमाबाद - कास्य रथ सापडला.

• मृण्मूर्ती 

या चिकोटी विधीने बनवलेल्या असून पुरूष, नारी व पशू-पक्ष्यांच्या आहेत.

मोहंजोदडो - वृषभ मूर्ती .

बनवाली - मातीचा नांगर.

• मोहरा (नाणी)

सेलखडी (Steatite) च्या बनवलेल्या.

काही मोहोरा मृदा, ताम्र, गोमेदच्या बनल्या होत्या.

आकार - गोलाकार, अण्डाकार, आयताकार, वर्गाकार (सर्वाधिक लोकप्रिय).

मोहनदोजडो - पशुपती शिवाची मुद्रा सापडली (त्रिमुखी पुरूष जो पद्मासनात)

•मणी (beads)

  सेलखडी( Steatite ),शंख, हत्तीदात, सोने, चांदी, तांबे यांच्यापासून निर्मित

 चन्दूदडो व लोथल येथे मण्यांचे कारखाने.

 • मृदभांड 

 लाल व गुलाबी रंगाच्या मृदभांडावर अनेक आकृत्या, चित्र.

♦️लिपी♦️

सिंधू लिपी हि मृदभांड, मोहरा, कु-हाडी, ताम्रगुटीकावर आढळते.

 लिपीत ४००-५०० पर्यंत चित्राक्षर (Pictograph).

  सर्वाधिक U सारखा आकार.

 लिपी उजवीकडून डावीकडे लिहिली जाते आणि पुन्हा डावीकडून सुरू होते.

अशाप्रकारे ब्रुस्ट्रोफेडन (गोमूत्रिका) पद्धतीचे लेखन.

♦️धार्मिक जीवन♦️

सिंधू संस्कृतीच्या धर्माविषयी लिखित साक्ष किंवा मंदीर साक्ष आढळत नाहीत.

परंतू मातृदेवी पूजा, पशुपती पुजा, मूर्तीपूजा अग्निपूजा, जलपूजा, पशूपुजा, वृक्षपुजा नागपूजा यासंबंधी संकेत मिळतात.

अंतेष्टी संस्कार 

१) पूर्ण समाधीकरण :

यात पूर्ण मृत शरीराला उत्तर-दक्षिण अवस्थेत झोपवून त्यासोबत उपयोगी वस्तू, भांडी, आभूषण ठेवले जायचे. यावरून त्यांच्या पारलौकीक जीवनातील विश्वासासंबंधी पुष्टीचे ज्ञान होते.

२) आंशिक समाधीकरण

३) अग्निसंस्कार :

यासंबंधीचे साक्ष मोहनजोदडो व सुरकोटाडा येथे मिळते.

♦️हडप्पा संस्कृतीच्या पतनाची कारणे ♦️

पतनासंबंधी विद्वानांची अनेक मते आहेत.

♦️१) पूर♦️

 सिंधू सभ्यतेच्या पतनाचे प्रमुख कारण पूर मानला जातो. मोहनजोदडो येथे सात थर सापडतात जे ७ वेळेस पूर आल्याचे दर्शवितात.

मार्शल, मैके, एस.आर.राव यांनी या संबंधी पुष्टी केली.

♦️२) आर्यांचे आक्रमण ♦️

याची पुष्टी व्हिलर, मैके, पिगट यांनी केली.

♦️३) हवामान परिवर्तन♦️

याची पुष्टी ऑरेलस्टाईन, अमलानंद घोष यांनी केली.

 अत्यधिक वृक्षतोडीमुळे पावसाचे प्रमाण घटले.

 साधनसंपत्तीचा हळुहळु हास होत गेला.

♦️४) भूतात्विक परिवर्तन ♦️

याची पुष्टी साहनी, राईक्स, डेल्स, लैम्ब्रिक यांनी केली.

♦️ ५) विदेशी व्यापारात अडथळा ♦️

याची पुष्टी डब्लू. एफ. अल्ब्राईट यांनी केली.

♦️ ६) प्रशासकीय शिथीलता ♦️

मार्शलने याची पुष्टी केली.

 ♦️७) रोगराई ♦️

 केनेडी यांनी याची पुष्टी केली. हडप्पा (सिंध)