♦️ पाल, प्रतिहार व राष्ट्रकूट घराणे
.png)
•पाल वंश
•पाल साम्राज्याचा संस्थापक - गोपाल (इ.स. ७५०)
पालवंशाच्या धर्मपाल शासकाने त्रिपक्षीय संघर्षा (पाल-प्रतिहार-राष्ट्रकूट) भाग घेतला.
*धर्मपाल बौद्ध धर्मानुयायी होता. याच्या शासन काळात विदेशी यात्री सुलेमान आला होता.
*पाल काळातच विक्रमशीला व ओदंतपुरी शिक्षण केंद्राचा विकास .
*दीपंकर या बौद्ध पंडिताने तिबेटमध्ये बौद्ध धर्माचा प्रचार केला.
• गुर्जर प्रतिहार
*मिहिरभोजाच्या ग्वालियर प्रशस्तिवरून गुर्जरप्रतिहारांचा इतिहास समजतो.
*भोजाची प्रशंसा अरबयात्री मिहिरभोज करतो.
शासक महेंद्रपाल याचा गुरू राजशेखर होता.
*राजशेखर याने कर्पूरमंजरी, बालरामायण, काव्यमीमांसा, हरविलास आदि ग्रंथाची रचना केली.
राजपुत काल (इ.स. ७५० ते १२००)
*प्रतिहार वंशाच्या पतनानंतर अनेक छोटे छोटे राजवंश अस्तित्वात
गहडवाल वंश-कनौज
अंतिम शासक जयचंद ११९४ ला मुहम्मद घोरी यांच्याकडून चंदावरच्या लढाईत पराभूत व कनौजवर तुर्काचे अधिपत्य.
• चंदेल वंश
खजुराहो अभिलेख (शासक धंग) चंदेल शासकाची वंशावळी (देवनागरी लिपीत )
* चंदेलांनीच सर्वप्रथम देवनागरी लिपीचा प्रयोग अभिलेखात केला.
*मुहम्मद गजनी याने खजुराहोवर दोन वेळेस आक्रमण होते.
• परमार (मालवा)
राजधानी - धार.
*भोज परमाराच्या काळात (इ.स. १०१० ते १०६०) परमार वंशाची राजकीय व सांस्कृतीक प्रगती .
*भोज शिक्षण व संस्कृतीचा महान उपासक होता. त्याने धार येथे एक सरस्वती मंदिर व एक संस्कृत महाविद्यालय बनविले.
* भोज - श्रृंगारप्रकाश, शब्दानुशासन, आयुर्वेदसर्वस्व, सरस्वतीकंठाभरण या रचनांची निर्मिती .
*भोजाने भोपाळच्या दक्षिण पूर्वेला भोजसर नावाची विशाल झील (तलाव) बनवली.
* चित्तोड येथे त्रिभुवन नारायण मंदिर बनवले.
•चव्हाण (शाकंभरी)
*महान शासक पृथ्वीराज तृतीय याला रायपिथौरा म्हणून ओळखले जाते.
*११९१ला तराईनच्या पहिल्या युद्धात याने मुहम्मद घोरीचा पराभव केला परंतु तराईनच्या दुसऱ्या युद्धात (११९२) पृथ्वीराजचा पराभव .
* चंदबरदाई राजकविने - पृथ्वीराजरासौ हिंदी महाकाव्याची रचना.
*या महाकाव्यातच पृथ्वीराज तृतीय द्वारा जयचंद गहडवालाची पुत्री संयोगिताच्या अपहरणाची कहाणी उधृत केली आहे.
•सेनवंश (बंगाल)
*पालवंशाच्या विघटनानंतर बंगालमध्ये सेनवंशाची स्थापना झाली.
- शासक बल्लाळसेन याने कुलीन प्रथेची सुरवात करताना कनौजहून अनेक ब्राह्मण कुळांना बंगालमध्ये वसविले.
* बल्लाळसेन याने - दानसागर, अद्भूतसागर हे ग्रंथ लिहिले.
* या वंशाच्या लक्ष्मणसेन शासकाने पुरी, काशी, प्रयाग येथे विजयस्तंभ उभारले.
* जयदेवाने - गीतगोविंद ची रचना केली.
हलायुध हा लक्ष्मणसेनचा न्यायाधीश व मुख्यमंत्री होता.
*याच्या काळातच बंगालवर तुर्की आक्रमण (बख्तियार खिलजी).
•विदेशी आक्रमण
*७१२ इ.स. ला मुहम्मद बिन कासिमने अरबी सिंध प्रांतावर आक्रमण .
*या आक्रमणाच्या वेळी सिंधचा शासक दाहिर होता.
७३१ला अरबांनी सिंधू नदीच्या मुखावर मन्सूरानगर वसविले.
*महम्मद गजनी या तुर्कीचे भारतावर प्रथम आक्रमण १००१ ला पश्चिमोत्तर भारताच्या राजा जयपालाच्या क्षेत्रावर झाले.
♦️राष्ट्रकूट घराणे
* राष्ट्रकुट साम्राज्याचा संस्थापक - दंतिदुर्ग .(इ.स. ७३५ ते ७५५).
*राष्ट्रकुटांचे सत्ताकेंद्र नंदीवर्धन(Nagpur), माण व लातूर हे होते.
•राष्ट्रकुटांची राज्यव्यवस्था
*राजा हा सर्वसत्ताधीश होता व महाराजाधिराज पदवी धारण करायचा.
•धर्म
शैव, वैष्णव धर्म प्रमुख होते. जैन धर्माला राजाश्रय मिळाला. बौद्ध धर्माला अवकळा आली.
• कला
कैलास लेणी (वेरूळ)
वेरूळची सुप्रसिद्ध कैलास लेणी हि राष्ट्रकुटांची अजरामर कलाकृती आहे.
पहिल्या कृष्ण याने अखंड प्रस्तरातून हे अखंड देवालय निर्माण केले.
राष्ट्रकुलाचे योगदान
*दक्षिणेत राष्ट्रकूट काळ (इ.स. ७५३ ते ९७५) हा भारतीय इतिहासाचा गौरवशाली काळ आहे.
*या वंशाने उत्तरेत पाल-प्रतिहारांना पराभूत करून इतिहासाला वळण दिले.
*यांच्या मोहिमा या उत्तरेत हिमालयापासून दक्षिणेस रामेश्वरपर्यंत.
*कला व साहित्य ज्यात कन्नड व संस्कृतचा विकास झाला.
राजा अमोघवर्ष - कन्नड भाषेत कविराजमार्गची रचना केली.
राष्ट्रकूट शैली
वेरूळचे कैलाश लेणे हे राष्ट्रकूट पहिला कृष्ण (इ.स. १७५६ - ७५) याने खोदविले.
वेरूळ येथील लेण्या बौद्ध, जैन व हिंदू धर्मासंबंधीच्या.
लेणे क्र. .३ : सुंदर प्रार्थनागृहामध्ये बोधिसत्व अवलोकितेश्वर याचे चित्रण.
लेणे क्र.५ : पद्मासनात बुद्धीची धर्मचक्रप्रवर्तन मुद्रेतील मूर्ती
लेणे क्र. १० : चैत्यगृह विश्वकर्मा लेणी
लेणे क्र. १२ : तीन मजली लेणी. तळमजल्यात गर्भगृहात ध्यानस्थ बुद्ध, त्याच्या बाजूला चार बोधिसत्व- मैत्रेय, मंजूझी ज्ञानकेतू, स्थितचक्र यांच्या मूर्त्या.
* पहिल्या मजल्यावर भूमिस्पर्श मुद्रेतील प्रचंड बुद्धमूर्ती. सर्वात वरचा मजला स्थापत्य व शिल्परचनेतील सजवलेला आहे.
*बौद्ध लेण्यांमधील शिल्पाचा शांती, उदात्तता, भव्यता व गभीरता हा स्थायीभाव आहे
लेणे क्र. १४ : रावणाची खाई, शिवपार्वतीचा सारीपाट क्रीडा हे शिल्पही भावपूर्ण आहे.
लेणे क्र. १६ : हे कैलाशलेणे, भारतीय शिल्पकलेची नमुनेदार व प्रेक्षणीय अमराकृती आहे.
लेणे क्र. २९ : सीतेची न्हानी.
*घारापूरी येथील भव्य त्रिमूर्ती जगद्विख्यात आहे.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा